Dzieci z zespołem Downa mogą być bardzo „miękkie” i nauka chodzenia może potrwać dłużej.Jednak w latach młodości wiele osób z zespołem Downa jest dość silnych! Problemy zdrowotne . Osoby z zespołem Downa częściej mają problemy z sercem, żołądkiem, zaburzeniami słuchu, problemami z oczami i więcej.
Źródło: Dziecko z zespołem Downa – wybrane zagadnienia terapii. Pod redakcją naukową: Joanna Skibska, Małgorzata Martyniak, Bielsko-Biała 2012. Autor: Iwona Michalak-Widera, Magdalena Bizoń „Dziecko jest chodzącym cudem, jedynym, wyjątkowym i niezastąpionym.” Phil Bosmans Narodziny dziecka z zespołem Downa budzą lęk, zwłaszcza najbliższego otoczenia (K. Rożnowska, 2007). Noworodek z trisomią chromosomu 21 otrzymuje nie zawsze pozytywne opinie środowiska, dotyczące swojego przyszłego funkcjonowania, tym również płynące ze strony służby zdrowia. Jednakże czas pracuje na jego korzyść, nie wynika to wyłącznie ze zmiany nastawienia, zaakceptowania dziecka przez otoczenie i obdarzenia go szczerą miłością przez rodzinę, ale dotyczy współuczestnictwa, na miarę możliwości dziecka, w życiu społecznym, permanentnego wychowania, kształcenia i rehabilitacji również w zakresie mowy, zaczynając od momentu przyjścia na świat, poprzez okres przedszkolny, szkolny, aż po życie dorosłe. Dla uzyskania możliwie najlepszego poziomu rozwoju dziecka z zespołem Downa, potrzebna jest współpraca wielu specjalistów: lekarzy, a przede wszystkim endokrynologa, laryngologa, audiologa, okulisty, kardiologa, ortopedy, ortodonty, dentysty, fizjoterapeuty, logopedy, pedagoga, psychologa i terapeutów. Dzięki holistycznemu podejściu do dziecka, wspartemu bezinteresowną miłością rodziny możliwe jest dobre funkcjonowanie społeczne. Jednym z istotnych elementów mających wpływ na dobre relacje z otoczeniem jest sprawność komunikacyjna dziecka z zespołem Downa. Rozwój mowy dziecka harmonijnie rozwijającego się nie wymaga wsparcia wczesną interwencją logopedyczną, natomiast by mowa dziecka z zespołem Downa była komunikatywna, potrzebuje ono oddziaływań terapeutów mowy niemalże od chwili urodzenia, po dorosłe życie. Z powodu hipotonii mięśni, istotne jest, by prowadzić zajęcia z emisji głosu także z młodzieżą i osobami dorosłymi, które pomagają w utrzymywaniu wyrazistości wymawianiowej (M. Walczak-Deleżyńska, 2004) oraz wpływaj na poprawę komunikatywności. Nie należy zaniedbywać wczesnego podejmowania postępowania logopedycznego, które wymaga systematyczności i cierpliwości ze strony najbliższych członków rodziny. Dzięki temu jakość mowy w dorosłym życiu, osiągnie wyższy poziom. Tak więc całokształtowi oddziaływań logopedycznych powinien przyświecać cel najdoskonalszej, dostosowanej do indywidualnych możliwości dziecka, sprawności komunikacyjnej. Możliwie najlepszej komunikatywności sprzyja wczesny trening między innymi w postaci usprawniania w obrębie aparatu artykulacyjnego. Wśród metod wczesnej rehabilitacji sprzyjających rozwojowi mowy na szczególną uwagę zasługują metody: Vojty, NDT-Bobath, Castillo Moralesa. Po trzecim roku życia, gdy większość dzieci z zespołem Downa zaczyna dojrzewać do czynności mówienia, poza wcześniej prowadzonym zabawowym treningiem komunikacyjnym i fizjoterapią, wspomagającą również rozwój mowy, należy rozpoczynać wdrażanie do posługiwania się przez dziecko odgłosami onomatopeicznymi, zastępującymi pierwsze wyrazy, następnie powinno wprowadzać się wyrazy dwusylabowe, zawierające proste do wypowiedzenia głoski tj. poza szeregami: ciszącym, syczącym, szumiącym oraz głoską [r]. W późnym wieku przedszkolnym u dzieci z zespołem Downa, czyli około 6-7 roku życia należy: 1. korygować zaburzenia artykulacyjne, wynikające z nieopanowania wcześniej normatywnej wymowy głosek języka polskiego; 2. intensywnie wdrażać do użycia prawidłowych struktur gramatycznych; 3. rozwijać słownik dziecka. Wyżej wymienione problemy wynikają między innymi z występującej u dzieci z zespołem Downa obniżonej sprawności intelektualnej. Po około 9-10 roku życia, warto pochylić się nad utrwalaniem – wymawianiowo maksymalnie zbliżonym do normatywnych szeregów głosek ciszących, syczących i szumiących oraz głoski [r]. Stanowią one bowiem nawracający problem uczniów z zespołem Downa, głównie na poziomie szkoły podstawowej. Na etapie gimnazjalnym, a także, jeśli występuje taka możliwość, i później w wieku dorosłym, przedmiotem oddziaływań w zakresie mowy powinien być trening emisyjny. W związku z różnym czasem osiągania kolejnych etapów rozwoju mowy u dzieci z zespołem Downa, należy uwzględniać nawet kilkuletnie przesunięcia czasowe, co związane jest z indywidualnym tempem rozwoju psychomotorycznego, w tym rozwoju mowy. Porównanie okresów rozwojowych w mowie dzieci prawidłowo rozwijających się i z zespołem Downa pokazuje poniższa tabela. Tabela 1. Porównanie etapów kształtowania się mowy u dzieci harmonijnie rozwijających się i z zespołem Downa. Etapy kształtowania się mowy Wiek dziecka harmonijnie rozwijającego się Wiek dziecka z zespołem Downa melodii 0-1 rok życia 0-3 rok życia wyrazu 1-2 rok życia 3-6 rok życia zdania 2-3 rok życia swoistej mowy dziecięcej 3-6(7) rok życia 6-9 rok życia Źródło: Opracowanie własne na podstawie L. Kaczmarek, 1988. Tempo rozwoju mowy dzieci z zespołem Downa jest różne, w niektórych przypadkach z powodu trudności w posługiwaniu się mową werbalną, trzeba posłużyć się alternatywnymi sposobami komunikacji. Niektórzy specjaliści-praktycy wprowadzają metodę Makaton (B. B. Kaczmarek, 2008) już u najmłodszych dzieci. Nie należy obawiać się tej formy wspomagającej werbalne kontakty z otoczeniem, gdyż wiele małych dzieci prowadzonych tą metodą z czasem wycofuje się z niej na rzecz mowy werbalnej. O zespole Downa można powiedzieć, że nie jest chorobą, ale naturalną formą ludzkiej egzystencji o odmiennym przebiegu rozwoju niż większość genetycznej populacji posiadającej 46 chromosomów (A. Midro, 2008). Wada genetyczna spowodowana jest najczęściej trisomią 21 chromosomu. Zaburzenie jest rozpoznawane u 90-95% wszystkich przypadków zespołu Downa. Drugą odmianą jest mozaikowa postać trisomii 21, cechująca się obecnością zarówno komórek z trisomią, jak i komórek prawidłowych. Translokacja, czyli trzecia odmiana zespołu Downa, charakteryzuje się połączeniem dłuższego ramienia chromosomu 21 z innym chromosomem (A. Maciarz, 2005). Powyższe informacje nie stanowią źródła porad dla rodziców – jakie kroki przedsięwziąć, by pomóc dziecku z zespołem Downa, które jak każde inne dziecko chce być tak samo kochane, tak samo boi się rzeczy mu nieznanych, chociaż inaczej poznaje świat i potrzebuje większego wsparcia i pomocy ze strony najbliższego otoczenia, a tym samym większej cierpliwości, zrozumienia oraz wiedzy na temat wychowania i kształcenia. Zaprezentowane poniżej studium przypadku jest przykładem efektywnej pracy logopedycznej z dzieckiem z zespołem Downa w wieku przedszkolnym. Dane z wywiadu Informacje o rodzinie Rodzina pełna, czteroosobowa. Matka lat 31, wykształcenie wyższe – pedagog specjalny, pracuje jako nauczyciel. Ojciec lat 33, wykształcenie zawodowe, pracuje jako kierowca. Syn Beniamin lat 6, chłopiec z zespołem Downa. Młodszy syn Tymoteusz lat 2. W rodzinie nie występowały wcześniej żadne choroby genetyczne. Warunki mieszkaniowe i materialne są dobre. Ciąża i jej przebieg Matka w czasie ciąży nie chorowała, jej stan ogólny był dobry. Ciąża przebiegała prawidłowo. Kobieta nie leczyła się na bezpłodność. Była to jej pierwsza ciąża, która trwała 38 tygodni. Poród odbył się w sposób naturalny. Podczas porodu nie nastąpiły żadne powikłania. Ogólny stan dziecka po urodzeniu był dobry, Beniamin dostał 10 punktów w skali Apgar. Podczas ciąży matka nie dowiedziała się o zespole genetycznym syna. Podejście rodziców do dziecka Matka podczas wywiadu powiedziała, iż urodzenie dziecka z zespołem Downa było dla niej szokiem. Przeżycie potęgował fakt, iż jest pedagogiem specjalnym, na co dzień obcowała z dziećmi z tą wadą genetyczną. Znała dokładnie wszystkie problemy jakie dotyczą rozwoju dziecka z zespołem Downa. Matka Beniamina przyznała, że przeszła kolejne etapy traumy, prowadzące do pełnej akceptacji syna. Wielkim wsparciem dla niej okazała się rodzina. Kobietę znacznie uspokoiły czynione przez syna postępy. Rozwój psychofizyczny Beniamin zaczął siadać ok. 11 miesiąca życia, nie przeszedł przez fazę pełzania czy raczkowania, zaczął chodzić w 22 miesiącu. Przeprowadzone badanie audiologiczno-laryngologiczne wykazało lekki niedosłuch lewego ucha. Chłopiec często chorował, przeszedł zapalenie ucha, oskrzeli i płuc. Z powodu leukopenii, tj. zbyt niskiego poziomu białych krwinek, był dwukrotnie hospitalizowany. W 2011 roku przeszedł zabieg tonsillektomii, czyli usunięcia migdałków podniebiennych. Migdałki zostały przycięte klinowo. Zabieg ten wpłynął bardzo pozytywnie na dziecko. Chłopiec wcześniej wykazywał osłabioną odporność organizmu, dlatego wszelkie infekcje kończyły się długotrwałym leczeniem. Sytuacja ta zmieniła się znacznie po usunięciu migdałków. Obecnie chłopiec rzadziej choruje, co ma pozytywny wpływ na poprawę częstotliwości pobytu w przedszkolu i na zajęciach dodatkowych. Ogólny rozwój dziecka w stosunku do innych dzieci w opinii rodziców jest opóźniony. Informacje dotyczące rozwoju mowy Chłopiec nie był karmiony piersią. Matka ściągała pokarm i karmiła go przez 3 miesiące butelką. Po tym czasie rozpoczęto karmienie mlekiem modyfikowanym. Z karmienia butelką matka zrezygnowała po około 2 latach. Dziecko bardzo długo przyjmowało pokarmy w postaci papek, zaczęło żuć i gryźć w wieku około 2 lat. Obecnie, tj. w wieku 6 lat – gryzienie nie sprawia mu większych problemów, jednak zdarza się, że chłopiec prosi np. o zmielenie mięsa. Jego ulubioną przekąską jest sucha bułka. Matka nie przypomina sobie dokładnie okresu, w którym dziecko głużyło i gaworzyło, ale pamięta, że oba etapy miały miejsce. Nie pamięta także, kiedy chłopiec wypowiedział pierwsze słowo. Obecnie Benio nie mówi pełnymi zdaniami, jego wypowiedzi składają się z dwóch, trzech wyrazów, powtarza słowa, a podczas rozmowy wspomaga się gestem. Dotychczasowe formy opieki Chłopiec zaczął chodzić do przedszkola w wieku 3 lat, rozpoczynając od dwugodzinnego pobytu. Początkowo, przez okres miesiąca, mama pozostawała z nim w placówce. W pierwszym roku Benio uczęszczał do grupy trzylatków. Nie mógł uczestniczyć w zajęciach grupy integracyjnej z powodu braku orzeczenia z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. W kolejnym roku, otrzymał orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego i zaczął uczęszczać do grupy integracyjnej. Obecnie czwarty rok chodzi do przedszkola i przebywa tam przez siedem godzin dziennie. Dziecko nie ma problemów z adaptacją do nowego otoczenia, jest ufne, szybko nawiązuje kontakt. Matka powiedziała, iż zdarza się, że chłopiec nie chce współpracować z niektórymi osobami, twierdząc, iż wybiera tych terapeutów – wyczuwając ich emocje, którzy go akceptują. Czasem Beniamin na brak zainteresowania jego osobą reaguje agresją. Nie wykazuje jednak większych problemów wychowawczych. Na ogół zachowuje się poprawnie. Chętnie uczestniczy w zajęciach przedszkolnych, szczególnie interesują go zajęcia ruchowe, a także umuzykalniające. Bardzo lubi układać puzzle oraz słuchać czytanych mu książek. Rodzice zauważyli pewną zależność dotyczącą negatywnego zachowania syna. Kiedy chłopiec zaczyna rozrabiać i jest rozdrażniony, oznacza to, że jest zmęczony. W chwili obecnej Benio sam wyczuwa, kiedy zbliża się taki moment i kładzie się do łóżka lub sygnalizuje potrzebę snu. Aktualnie chłopiec opuszcza znacznie mniej wszelkiego typu zajęć niż w latach poprzednich, co spowodowane jest zdecydowaną poprawą stanu zdrowia dziecka. W pierwszych latach życia, od kiedy chłopczyk skończył 5 miesięcy, opiekę nad nim sprawuje babcia, gdyż jego mama wróciła do pracy. Dziecko od najwcześniejszych miesięcy życia prowadzone jest metodą Vojty i NDT-Bobath . Ćwiczenia tymi metodami kontynuowane są do dnia dzisiejszego. Chłopiec uczęszcza także do logopedy i psychologa oraz na zajęcia z wczesnego wspomagania. Od 2 miesiąca życia regularnie korzysta z zajęć na basenie. Przez pewien okres brał udział w hipoterapii. Beniamin nie przyjmuje systematycznie żadnych leków. Dane z obserwacji Beniamin ma 6 lat. Ma bardzo drobną budowę ciała. Nosi okulary. Jest dzieckiem bardzo radosnym, otwartym, chętnie uczestniczącym w terapii logopedycznej. Łatwo nawiązuje kontakt z logopedą. Zdarza się, że wprowadza własne pomysły do programu zajęć. Jest empatyczny, współczuje dzieciom, które płaczą, przytula je i ociera łzy. Zdarza się, że zaczyna płakać, kiedy widzi, że komuś dzieje się krzywda. Chłopiec potrafi skupić uwagę, nawet wtedy, gdy zadanie długo trwa. Ma stosunkowo bogaty zasób słownictwa. Obecnie mówi wiele, choć jego mowa nie zawsze jest zrozumiała, zwłaszcza przez osoby trzecie. Szybko uczy się nowych słów. Poprawnie posługuje się kolorami. Rozpoznaje przedmioty, zwierzęta, warzywa, owoce oraz kształty. Radzi sobie z kategoryzacją, np. potrafi rozróżnić i włożyć do odpowiednich pojemników warzywa i owoce. Chłopiec nie potrafi myśleć linearnie, gdyż proszony o ułożenie takiej samej sekwencji, nie radzi sobie z poprawnym wykonaniem zadania. Doskonale wykonuje ćwiczenia słuchowe poza werbalnymi, rozpoznaje większość wysłuchanych dźwięków. Świetnie kojarzy desygnaty na ilustracjach z rzeczywistym ich obrazem. Zna przeznaczenie wielu sprzętów. Rozumie wydawane mu polecenia. Zdarza się, że chłopiec, czując się zmęczony, rzuca przedmiotami i nie chce kontynuować zajęć. Zachęcony, wraca jednak do zadania. Lubi zajęcia ruchowe. Czasem w trakcie terapii jeździ na małym rowerku, co stanowi formę przerywy, po której chętnie wraca do wcześniej wykonywanych zadań. Jest dumny z siebie, kiedy poprawnie wykona ćwiczenie. Lubi ćwiczenia usprawniające narządy mowne przed lustrem, robi śmieszne miny, rozpoznaje własne odbicie lustrzane oraz znane mu osoby – nazywa je po imieniu. Ocena rozwoju ruchowego Chłopiec charakteryzuje się znacznie obniżoną sprawnością manualną, w tym grafomotoryczną, nieprawidłowo trzyma przybory pisarskie. Potrafi wycinać wyłącznie z pomocą drugiej osoby. Samodzielnie się porusza, biega, omija przeszkody. Potrafi wchodzić po schodach. W trakcie poruszania się jego sylwetka jest nieco pochylona do przodu, chodzi na rozstawionych nogach, jego chód przypomina człapanie. Benio jest samodzielny – sam korzysta z toalety, myje się i wyciera. Potrafi się ubrać. Spożywa posiłki bez pomocy rodziny. Lubi zajęcia ruchowe, chętnie jeździ na rowerku. Dane z analizy dokumentów Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego Orzeczenie zostało wydane na wniosek rodziców roku przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną. Zaleca ono potrzebę kształcenia specjalnego z uwagi na upośledzenie umysłowe. W dokumencie jest napisane: „Dziecko z zaburzeniami i opóźnieniami rozwojowym w przebiegu zespołu Downa, objęte opieką przedszkolną, wczesnym wspomaganiem rozwoju oraz rehabilitacją ruchową”. Obecnie Benio trzeci rok uczęszcza do przedszkola integracyjnego, bierze udział w zajęciach z psychologiem, logopedą – zarówno indywidualnie, jak i w grupie, a także w zajęciach grupowych z oligofrenopedagogiem oraz uczestniczy w dogoterapii. W dalszej części orzeczenia czytamy: „(…) globalny poziom funkcjonowania kształtuje się w dolnej granicy upośledzenia stopnia lekkiego ze zbliżeniem do umiarkowanego” – oznacza to, iż chłopiec może nabywać umiejętności samoobsługowe, uczy się funkcjonowania w grupie rówieśniczej oraz samodzielności. Trudność może sprawiać mu jedynie stosowanie i kontrolowanie przyjętych norm społecznych. Jego rozwój psychomotoryczny jest znacznie wolniejszy, a zręczność fizyczna znacznie obniżona. Mimo ogólnie przyjętych założeń zawartych w orzeczeniu, w ciągu ostatnich dwóch lat Benio zrobił znaczne postępy w zakresie motoryki dużej – porusza się samodzielnie, pokonuje niewielkie przeszkody, wchodzi i schodzi po schodach, a jego sprawność manipulacyjna pozwala mu na samodzielne wykonywanie niektórych czynności samoobsługowych. Sprawność grafomotoryczna wymaga jednak nadal intensywnych ćwiczeń. Rysunki dziecka są na etapie bazgrot wczesnodziecięcych, a chwyt przyborów szkolnych jest nieprawidłowy. W orzeczeniu czytamy: „Przy poważnych opóźnieniach i zaburzeniach rozwoju mowy obserwuje się niewielki postęp w obrębie kompetencji komunikacyjnej (sygnałom niewerbalnym, z wyraźną komponentą emocjonalną, towarzyszą obecnie próby językowego wypowiadania się – pojedyncze słowa lub wyrażenia swobodne)”. Obecnie obserwujemy u chłopca znaczną poprawę mowy – samodzielnie komunikuje swoje potrzeby, jego mowa jest na tyle zrozumiała, by swobodnie porozumiewać się z otoczeniem. W orzeczeniu czytamy także, że „(…) rozumienie prostych informacji na ogół wymaga wsparcia sytuacyjnego”. Z obecnych obserwacji, czynionych podczas terapii logopedycznej, wynika, iż u chłopca nie występują problemy w rozumieniu poleceń. Zespół orzekający uznał Beniamina za dziecko pogodne, otwarte w kontaktach, chętnie podejmujące współpracę w grupie. To również potwierdzają obecne obserwacje. Chłopiec jest radosny, z ochotą podejmuje udział w zajęciach i często niechętnie kończy spotkanie. Wprowadza do zajęć elementy humoru, często się śmieje. W poradni uznano, że chłopiec czasem odmawia współpracy. Taka sytuacja podczas zajęć logopedycznych zdarza się sporadycznie, natomiast z przeprowadzonego wywiadu z wychowawcą i logopedą przedszkolnym wynika, iż chłopiec najczęściej nie chce uczestniczyć w zajęciach w godzinach popołudniowych z powodu zmęczenia. Obserwacja i przeprowadzony wywiad z wychowawcą potwierdzają, że chłopiec chętniej bawi się samodzielnie niż z grupą. W zaleceniach zaproponowano: „Kształcenie specjalne dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym z realizacją w ramach oddziału integracyjnego przedszkola ogólnodostępnego, dostosowanie warunków i metod realizacji opieki przedszkolnej do indywidualnych możliwości i potrzeb chłopca poprzez: przystosowanie tempa zajęć (zwłaszcza wymagających skoordynowania funkcji spostrzeżeniowo-ruchowych) do wydolności psychofizycznej dziecka, umożliwianie nabywania umiejętności i wiedzy za pośrednictwem doświadczeń polisensorycznych, przy dbałości o stosowanie instrukcji słowno-pokazowych, stałe przypominanie i utrwalanie doświadczeń, doskonalenie samodzielności życiowej w dostępnym Beniaminowi zakresie; rewalidację indywidualną o charakterze zajęć podwyższających sprawność motoryczną, doskonalących funkcje percepcyjne oraz integrację wzrokowo-ruchową, słuchowo-ruchową, usprawnianie kompetencji komunikacyjnej i językowej mowy (przy uwzględnieniu zaleceń specjalisty prowadzącego terapię logopedyczną), kontynuowanie rehabilitacji medycznej, stałe monitorowanie postępów rozwojowych dziecka oraz współpracę terapeutów, rodziców i nauczycieli, w celu ujednolicenia i bieżącej aktualizacji oddziaływań, przed upływem terminu ważności orzeczenia skierowanie do PPP z uwagi na konieczność przeprowadzenia aktualnej diagnozy i uzyskania wskazań dotyczących dalszego kształcenia”. Na podstawie zaleceń zespołu orzekającego, w roku szkolnym 2011/2012 w przedszkolu do którego uczęszcza Beniamin, opracowano indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET) z uwzględnieniem indywidualnych zajęć logopedycznych. Arkusz obserwacyjny dziecka ze wskazaniem stopnia wykonywania określonych trudności Analiza powyższego dokumentu stanowi porównanie z przeprowadzoną ostatnio (luty 2012) obserwacją własną Beniamina w przedszkolu, „Arkusz obserwacyjny dziecka ze wskazaniem stopnia wykonywania określonych trudności” składa się z 14 punktów opisujących sferę emocjonalną, motoryczną i poziom myślenia dziecka. Wychowawczyni w punkcie pierwszym: „Udział w zajęciach dydaktycznych z całą grupą”, podkreśliła odpowiedzi: „zachęcony uczestniczy w zajęciach, wymaga stałej obecności osoby dorosłej lub przewodnika, skupia uwagę tylko na chwilę, nie zapytany – nie zgłasza się, chętnie pokazuje swoje umiejętności na tle całej grupy”. Dane z arkusza potwierdzają obserwacje własne – chłopiec, w miarę swoich możliwości, aktywnie uczestniczy w zajęciach. Samodzielnie nie wypowiada się, chyba, że zostanie o to poproszony. Obserwacja uczestnicząca w zajęciach z grupą przedszkolną chłopca, pozwoliła zauważyć także, iż Benio nie przeszkadza podczas zajęć, przysiada się do wychowawczyni i przytula się, wtedy też dłużej skupia uwagę. W uwagach wychowawczyni napisała : „Chętnie uczestniczy w zajęciach ruchowych, muzycznych i plastycznych, gorzej skupia uwagę na zajęciach umysłowych” – czego wynika, iż chłopiec skupia uwagę na zajęciach nie wymagających wysiłku intelektualnego. W punkcie drugim arkusza: „Udział w zabawach ruchowych, śpiewno-kołowych i przy muzyce z całą grupą”, nauczycielka zakreśliła zdania: „Chętnie bierze udział w tego typu zabawach, rozumie na czym polega zabawa oraz potrafi naśladować ruch w zabawach”. Ten punkt potwierdza obserwacje własne. Chłopiec czerpie radość z zajęć muzyczno-ruchowych, rozumie sens zabaw tego typu i zadań jakie musi w ich trakcie wykonać. Wychowawczyni napisała także, że chłopiec zna słowa do prostych piosenek, zabaw śpiewno-kołowych i zaczyna śpiewać ich fragmenty. Informacja dowodzi, że Beniamin jest w stanie nauczyć się na pamięć prostych tekstów oraz, że potrafi je odtworzyć. W punkcie trzecim: „Rozumienie treści opowiadań, wierszy, piosenek” – nauczycielka nic nie zaznaczyła. Natomiast w uwagach napisała, że chłopiec „chętnie słucha wierszy dla dzieci w kontakcie indywidualnym, zna na pamięć ich fragmenty”. Obserwacje własne potwierdzają tę opinię. Beniamin rozumie ogólny sens słuchanego tekstu, pracując na obrazkach, potrafi powtórzyć i dopasować tekst do odpowiedniego rysunku. Punkt czwarty: „Wypowiedzi (na temat obrazka, bajki)”, odnotowano, że dziecko: odpowiada pojedynczymi wyrazami, wymowa nieprawidłowa. Czasem chłopiec posługuje się także onomatopeją, by oddać dokładniej, to co chce przekazać. W trakcie wspólnych zajęć Beniamin, opowiadając treść obrazka, na którym widniał rysunek chłopca z potłuczonymi kolanami, powiedział „upadł, bum”. Zapytany: „Co teraz robi chłopiec?” – odpowiedział: „Płacze aaa”, udając płacz. A po chwili dodał, wskazując na swoje kolano: „Plasterek”. Takie zachowanie werbalne potwierdza używanie odgłosów onomatopeicznych w celu rozwinięcia zdania. W pytaniu piątym: „Zasób wiadomości o najbliższym otoczeniu”, nauczycielka zakreśliła następujące informacje: „Potrafi się przedstawić imieniem i nazwiskiem, zna swoje imię i nazwisko (reaguje), wie gdzie mieszka (miejscowość), wie ile ma lat, zna imiona członków rodziny, zna imiona nauczycielek, zna imiona dzieci, wie, gdzie w sali znajdują się określone zabawki, zna układ pomieszczeń w przedszkolu, zna swój znaczek, wie która półka w sali zabaw i w szatni jest jego”. Jak wnosi opis i obserwacja własna, Benio rozpoznaje otaczający go świat, świetnie radzi sobie w znanych mu pomieszczeniach, jest samodzielny w przemieszczaniu się po przedszkolu, doskonale rozpoznaje i zapamiętuję imiona, nawet dużej grupy osób. Kolejne pytanie dotyczyło świata roślin i zwierząt. Nauczycielka zaznaczyła, że Beniamin zna i wskazuje zwierzęta domowe: pies, kot, koń, świnia, krowa, owca, kura, kogut, kaczka, indyk; rozpoznaje także owoce: jabłko, śliwka, banan. Z obserwacji własnych, podczas prowadzenia zajęć logopedycznych wynika, że Benio zna także inne owoce i warzywa, nazywa ich kolory, potrafi powiedzieć, które z nich mu smakują. Podczas ćwiczeń słuchu awerbalnego również rozpoznał większość zwierząt, nazywając je na zaprezentowanych obrazkach. W punkcie siódmym: „Ćwiczenia pamięciowe (wiersze, piosenki)”, wychowawczyni zaznaczyła: „Uczy się wolno, pamięta tylko fragmenty”. Podczas zajęć logopedycznych nie było okazji do nauki pamięciowej wierszyków czy piosenek, natomiast zadania obrazkowe chłopiec zapamiętuje dość szybko. Kolejne pytanie dotyczyło pojęć matematycznych, w odpowiedzi na nie czytamy: „Zna kolory, zna schemat swojego ciała, potrafi wskazać poszczególne części ciała, potrafi wskazać części ciała drugiej osoby, rozumie określenia położenia w przestrzeni (na), rozumie określenie kierunków (do przodu, do tyłu, do góry, na dół) zna wygląd i nazwy figur geometrycznych, klasyfikuje z pomocą, posługuje się liczebnikami głównymi, przelicza w zakresie 10, ma nieukształtowane pojęcie liczby”. W następnym punkcie: „Percepcja wzrokowa, koordynacja wzrokowo-ruchowa”, zaznaczono: „Podejmuje zabawy klockami: buduje wieżę, składa klocki w dowolny sposób (bawi się klockami niechętnie, co wynika ze słabej sprawności dłoni), nawleka korale (z pomocą), składa obrazek z części wg wzoru (z 4-6 elementów), nie potrafi wskazać różnic na obrazkach, rozpoznaje identyczne kształty, kolory, figury. Odwzorowuje układ figur geometrycznych (ułóż tak samo jak ja, z pomocą)”. Czego potwierdzenie odnajdujemy także podczas prowadzonych zajęć logopedycznych. W dziesiątym punkcie, dotyczącym percepcji słuchowej, czytamy – Benio rozpoznaje brzmienie instrumentów oraz składa wyrazy z sylab. W trakcie zajęć terapeutycznych, stosowano wielokrotnie ćwiczenia słuchu werbalnego, podczas których pojawiły się dźwięki różnych instrumentów. Chłopiec dobrze radził sobie z tym zadaniem, potrafił rozpoznać popularne instrumenty i poprawnie dokonywał syntezy sylabowej, wyrazów dwusylabowych, a czasem także trzysylabowych. W odpowiedzi na kolejne zagadnienie: „Posługiwanie się narzędziami pisarskimi”, wychowawczyni zaznaczyła: „Trzyma nieprawidłowo, nieprawidłowe napięcie mięśniowe (zbyt słabe), potrafi posługiwać się pędzlem i farbami, potrafi korzystać z kleju, potrafi posługiwać się nożyczkami z pomocą nauczycielki”. Odpowiedź potwierdza, że chłopiec ma problemy z napięciem mięśniowym (cechuje go hipotonia mięśniowa) i wynikające stąd problemy z motoryką małą. Z następnego pytania dotyczącego umiejętności rysowania wynika, iż Benio chętnie rysuje, lecz jego rysunki są mało czytelne oraz ubogie w szczegóły. W uwagach odnotowano, że w rysunku pojawiają się formy koliste oraz, że chłopiec potrafi rysować pod dyktando, np. słońce, trawę, chmury, jednak nie wykonuje rysunku tematycznego. Postać rysowana jest z pomocą nauczycielki, która wskazuje, w którym miejscu trzeba narysować określoną część ciała. Z odpowiedzi na dwunaste pytanie dotyczące „Sprawności ruchowej” wynika, że Beniamin potrzebuje pomocy przy wykorzystywaniu przyborów do ćwiczeń ruchowych, reaguje na sygnały, znaki, polecenia nauczyciela, lecz często potrzebuje dodatkowego objaśnienia. Chłopiec potrafi czworakować, przejść po ławeczce, a także biegać i omijać przeszkody. Podskakuje obunóż, lecz trudność sprawia mu podskakiwanie na jednej nodze. Słabo rzuca i chwyta piłkę. Kolejne pytanie dotyczyło właściwości psychofizycznych, rozwoju emocjonalnego i uspołecznienia. Z zapisu w arkuszu i obserwacji własnych wynika, że Benio szybko się zniechęca, wymaga stałego nadzoru, tempo jego pracy jest wolne, jednak potrafi skupić uwagę na wykonywaniu zadaniu, potrafi także dostosować się do obowiązujących norm, współdziała z innymi dziećmi i nauczycielką, preferuje jednak samotną zabawę. Bierze udział w zabawach tematycznych, jest przyjazny w stosunku do dzieci i dorosłych. W dodatkowych uwagach nauczycielka odnotowała: „U Benia czasem (bardzo rzadko) pojawiają się zachowania agresywne wobec rówieśników, często występuje upór i niechęć do wykonania zadania”. Podczas zajęć logopedycznych nie zauważono podobnych zachowań, co wynikać może ze specyfiki prowadzonych zajęć indywidualnych. W ostatnim czternastym pytaniu, dotyczącym myślenia abstrakcyjnego, nauczycielka zaznaczyła, że Benio nie potrafi układać historyjek obrazkowych – nie rozumie zadania, nie potrafi opowiedzieć o wydarzeniach przedstawionych na ilustracjach. Nie rozumie pojęć: rano, południe, wieczór. Nie potrafi także wykonać podobnego zadania podczas zajęć logopedycznych, jednak po wspólnym omówieniu obrazków oraz ułożeniu historyjki, odtwarza ją samodzielnie, nawet po dłuższej przerwie, co świadczy o tym, że jest w stanie zapamiętać sekwencje. Pod arkuszem obserwacyjnym dziecka nauczycielka sporządziła krótką notatkę poświęconą dodatkowym spostrzeżeniom: „U Benia widoczny jest znaczny postęp w rozwoju mowy, chętniej nawiązuje kontakt werbalny z kolegami i nauczycielkami”. Wychowawczyni napisała również, że chłopiec zaczął śpiewać piosenki, jest aktywny i odpowiada na pytania. Zanotowała także informacje dotyczące rozwoju emocjonalno-społecznego. Zaniepokoił ją fakt, iż Beniamin nie wykazuje zainteresowania zabawą z rówieśnikami, cechuje go zmienność nastrojów, a także upór. Odnotowała: „Zdarza się, że chłopiec jest nieposłuszny i nie reaguje na polecenia. Zmienił się jednak jego stosunek do rówieśników, kiedyś wykazywał zachowania agresywne w stosunku do nich, dziś należy to do rzadkości”. Przebieg badania, diagnoza logopedyczna Beniamin w wieku czterech lat był zdiagnozowany przez logopedę i od tego momentu uczęszcza w przedszkolu na terapię logopedyczną. Po zebraniu podstawowych informacji o chłopcu, przystąpiono także do pełnego badania w celu określenia problemu chłopca na obecnym etapie. Ocena budowy i sprawności narządów mownych wykazała, iż dziecko – co wiąże się z jego zaburzeniem genetycznym – ma nieproporcjonalnie duży język w stosunku do małej jamy ustnej. Pozycja spoczynkowa języka wykazuje infantylność . Z rozmowy z logopedą wynika, że dzięki terapii w przedszkolu dziecko potrafi pionizować czubek języka. Podniebienie twarde jest wąskie, wysoko wysklepione tj. gotyckie, zaś podniebienie miękkie jest nieco skrócone. Wędzidełko podjęzykowe nie wykazuje skrócenia. Żuchwa pracuje prawidłowo, gdyż otwarcie jamy ustnej wynosi około 2 cm. Uzębienie wykazuje liczne braki spowodowane wypadaniem zębów mlecznych. Chłopiec wolno gryzie i żuje pokarmy. Dziecko nie artykułuje wielu głosek języka polskiego. Posiada w swym zasobie – we wszystkich układach wymawianiowych tj. w nagłosie, śródgłosie i wygłosie – głoski o zapisie: „s, k, g, l, m” oraz samogłoski ustne. W nagłosie realizuje fonemy: /c/, /ń/. W nagłosie i wygłosie wymawia dwuznak: „sz”. W nagłosie i śródgłosie artykułuje głoski o zapisie: „rz”, „j”. W wygłosie wypowiada głoskę: [ś], [n], [p] oraz miękkie: [k] i [g]. Chłopiec pionizuje język, jednak ma trudności z wypowiedzeniem wielu głosek, wymagających uniesienia czubka języka. Wiele głosek zamienia na głoskę [k]. Program terapii W przedszkolu, do którego uczęszcza dziecko opracowano indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny, w tym indywidualnych zajęć logopedycznych. Pracę własną oparto na planie napisanym dla Beniamina przez logopedę przedszkolnego. Oto zakres założonych przez terapeutkę oddziaływań: 1. Doskonalenie słuchu mownego, zaczynając od ćwiczeń wrażliwości słuchowej i różnicowania dźwięków onomatopeicznych. 2. Kształcenie aparatu oddechowego w postaci wdrażania do właściwej pracy przepony, kształtowanie prawidłowego, pełnego oddechu. 3. Usprawnianie narządów artykulacyjnych, a zwłaszcza języka, warg i podniebienia miękkiego. 4. Rozwijanie mowy i wzbogacenie zasobu słownictwa czynnego i biernego. 5. Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych, a zwłaszcza umiejętności komunikowania własnych potrzeb i porozumiewania się z drugą osobą. Na podstawie powyższego planu sporządzono program terapii, obejmującej opisywany przypadek. Jego założenia są następujące: Cele ogólne: • Kształcenie umiejętności komunikowania się; • Nauka poprawnego toru oddychania; • Usprawnienie pracy narządów mownych; • Rozwijanie percepcji słuchowej; • Nauka poprawnego artykułowania głosek; • Utrwalenie poprawnego artykułowania głosek w ciągu mownym; • Trening motoryki małej; • Rozwój umiejętności logicznego myślenia; • Ogólny rozwój psychomotoryczny. Plan terapii logopedycznej: • Utrwalenie głoski [l] w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, a także w wyrażeniach, zdaniach i w mowie potocznej. • Utrwalenie głoski [s] w nagłosie, śródgłosie, wygłosie wyrazu, a także w wyrażeniach, zdaniach i mowie potocznej . • Przygotowanie do wywołania [t] w postaci ćwiczeń narządów mownych, po konsultacji z logopedą prowadzącym. • Wprowadzenie i utrwalenie kolejnych głosek, adekwatnie do możliwości dziecka, po przeprowadzeniu diagnozy weryfikacyjnej. Przebieg terapii Zajęcia z dzieckiem odbywają się raz w tygodniu, w godzinach przedpołudniowych, gdyż popołudniu chłopiec czuje się zmęczony, nie chce ćwiczyć i łatwo się zniechęca. Terapia odbywa się w gabinecie logopedycznym w przedszkolu. Czas jej trwanie wynosi około godziny. W celu oceny podejmowania przez dziecko kontaktów interpersonalnych, od czasu do czasu jest obserwowane podczas zabaw w grupie przedszkolnej. Podczas ćwiczeń istotną kwestią, w celu utrzymania uwagi chłopca, jest atrakcyjna forma zajęć. Sprzyja temu stosowanie różnorodnych, kolorowych gier, specjalnie na tę okoliczność przygotowywanych materiałów i pomocy logopedycznych oraz książek. Chłopiec bardzo lubi karty Logopedyczny Piotruś, cieszy go użycie ich podczas zajęć. Stąd każdorazowa konieczność poszukiwania nowego sposobu wykorzystania tejże pomocy logopedycznej. W zajęciach terapeutycznych oddziaływania prowadzone są nie tylko na płaszczyźnie typowo logopedycznej lecz także obejmują zakres pracy typowy dla pedagogiki specjalnej. W ćwiczenia wplatany jest trening rozwijania umiejętności logicznego myślenia – w tym celu układane są historyjki obrazkowe oraz myślenia sekwencyjnego, realizowane poprzez układanie sekwencji przedmiotów, puzzli, dopasowywanie kształtów, tworzenie kategorii itp. Wśród oddziaływań logopedycznych podejmowanych jest wiele ćwiczeń, które mają na celu rozwijanie kompetencji komunikacyjnej chłopca, należą do nich: • trening słuchowy z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych – odsłuchiwanie, naśladowanie, próby powtórzenia dźwięków natury i otoczenia; • ćwiczenia słuchu fonemowego – różnicowanie i próby naśladowania dźwięków mowy ludzkiej; • trening oddechowy – dmuchanie na różne przedmioty, wydłużanie fazy wydechowej, wyrabianie oddechu pełnego; • usprawnianie narządów mownych – ćwiczenie docelowych ruchów języka, warg oraz podniebienia miękkiego; • ćwiczenia fonacyjne – wybrzmiewanie długie i krótkie, wysokie i niskie, ciche i głośne głosek normatywnie wypowiadanych; • wzbogacanie słownika dziecka – w każdej sytuacji oraz podczas utrwalania wywołanych uprzednio głosek w wyrazach; • ćwiczenia poprawnego użycia form gramatycznych; • usprawnianie motoryki dłoni – wyklejanie z plasteliny, kolorowanie, rysowanie po śladzie, wkładanie przedmiotów do identycznych nieco większych. Nagrodą za udział w zajęciach są pieczątki „przybijane” na dłoni dziecka. Beniamin chętnie uczestniczy w spotkaniach, choć bywa, że jest zmęczony i nie chce kontynuować zajęć. W tym celu wprowadzane są formy zabawowe, oparte na szczególnych zainteresowaniach dziecka, w które intencjonalnie wplatane są treści logopedyczne i pedagogiczne. Wnioski i prognozy Beniamin mimo obciążenia genetycznego jest dzieckiem zdolnym, adekwatnie do swoich możliwości oraz mądrym życiowo. Chętnie uczy się nowych rzeczy, czasem wymaga zachęty ze strony osoby prowadzącej terapię. Kiedy chłopiec dostrzega postępy w pracy, zostaje słownie pochwalony, wtedy można zauważyć, że jest z siebie dumny i zadowolony. Powtórzony wielokrotnie materiał zostaje zapamiętany, a nabyte nowe wiadomości i umiejętności są wykorzystywane w praktyce. Praca z Beniaminem daje dużo satysfakcji. Podczas zajęć daje się odczuć radosną atmosferę, gdyż dziecko należy do osób o pogodnym usposobieniu. Chłopiec na ogół jest zdyscyplinowany i rozumie kiedy ma się skupić na zadaniu, łatwo nawiązuje kontakt, co zdecydowanie wpływa na efektywność terapii. Przez okres około 6,5 miesiąca utrwalona została w mowie potocznej głoska [l]. Podjęto próby wywołania [t], z uprzednim wprowadzeniem ćwiczeń przygotowujących język. Pomimo umiejętności pionizowania języka, wyćwiczonej przez logopedę przedszkolnego, chłopcu nie udało się wybrzmieć głoski [t]. Beniamin większość głosek zastępuje tylnojęzykową [k], stąd prawdopodobnie zadanie okazało się zbyt trudne. Pomimo, że udało się uzyskać normatywne [l], które wymaga uniesienia języka do podniebienia zaledwie o kilka milimetrów w głąb jamy ustnej w stosunku do głoski [t]. W związku z powyższym podjęto próby z głoską [s], w której artykulacji czubek języka leży na dnie jamy ustnej. Tym bardziej, że użycie tej głoski w niektórych wyrazach jest poprawne. Obecnie utrwala głoskę [s] we wszystkich pozycjach wokalicznych, tj. nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Poprawnie wymawia wszystkie samogłoski, nie artykułuje samogłosek nosowych, pomimo poprawnego wybrzmiewania [m] (we wszystkich pozycjach wymawianiowych) oraz [n] (w nagłosie i wygłosie). Przewiduje się, iż trudność mogą sprawić chłopcu także dźwięczne odpowiedniki głosek bezdźwięcznych. Praca nad wywoływaniem głosek u Beniamina jest zdecydowanie trudniejsza niż postępowanie terapeutyczne z dzieckiem prawidłowo rozwijającym się, ze względu na uwarunkowania budowy, a w konsekwencji sprawności narządów mownych i obniżonego napięcia mięśniowego. W związku z powyższym przewidywany czas terapii zadecydowanie się wydłuży. Obecnie chłopiec otrzymał odroczenie na kolejny rok szkolny i pozostanie nadal w przedszkolu. Znaczne postępy chłopca, czynione przez niego w ostatnim rok, zarówno w mówieniu, jak i w rozwoju psychomotorycznym, być może pozwolą mu w przyszłym roku szkolnym na rozpoczęcie edukacji szkolnej. Chłopiec dzięki pozytywnej motywacji do pracy, ambicji, otoczony grupą kompetentnych specjalistów i wsparciem ze strony zaangażowanej mamy, poświęcającej dziecku każdą wolną chwilę, ma duże szanse – na miarę swoich indywidualnych możliwości – na prawidłowe, dorosłe funkcjonowanie w otaczającym go świecie. Podsumowanie Przeważającą liczbę dzieci z zespołem Downa cechują problemy z werbalną komunikacją z otoczeniem. Zadaniem terapeutów mowy jest podejmowanie wczesnego postępowania logopedycznego, ukierunkowanego – od początku terapii – na podejście typowe dla pracy pedagogów specjalnych, z racji upośledzenia intelektualnego i dolegliwości zdrowotnych, wymagających wsparcia farmakoterapią bądź/i oprzyrządowaniem medycznym w postaci, np. aparatu słuchowego czy okularów korekcyjnych. Nadrzędnym zadaniem terapeutów mowy powinno być rozwijanie umiejętności słownego komunikowania. Stąd dopuszcza się pozanormatywne artykulacje, adekwatne do indywidualnych możliwości dziecka, zwłaszcza w zakresie głosek szeregów szumiącego, syczącego i ciszącego. Wcześnie podjęte długoletnie oddziaływanie logopedyczne, wsparte konsultacjami z lekarzami różnych specjalności, pedagogami oraz fizjoterapeutami, pozwalają spoglądać z optymizmem na funkcjonowanie dziecka z zespołem Downa w przedszkolu i szkole. Bibliografia: Borkowska M., Szwiling Z. (2011): Metoda NDT-Bobath. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Kaczmarek B. B. (2008): Teoretyczne i praktyczne podstawy metody Makaton. [w]: Błeszyński J. red.: Alternatywne i wspomagające metody komunikacji. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Kaczmarek L. (1988): Nasze dziecko uczy się mówić. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin. Maciarz A. (2005): Mały leksykon pedagoga specjalnego. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Midro A. (2008): Zespół Downa. Przyczyny powstania, diagnozowanie i elementy poradnictwa genetycznego. [w:] Kaczmarek B. B. (red.): Wspomaganie i rozwój dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Pisula E. (2004): Rodzice dzieci z zespołem Downa. [w:] Kaczmarek B. B. (red.): Wspomaganie i rozwój dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Rożnowska K. (2007): Dziecko z zespołem Downa. Jaka to musi być miłość. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Walczak-Deleżyńska M. (2004): Aby język giętki. Wybór ćwiczeń artykulacyjnych od J. Tennera do B. Toczyskiej. PWST im. L. Solskiego w Krakowie Wydziały Zamiejscowe we Wrocławiu, Wrocław.
Autyzm u dzieci z zespołem Downa. 20 sierpnia, 2021. | Brak komentarzy. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) czasami mają inne uwarunkowania medyczne. Jedną z takich możliwości jest zespół Downa, który charakteryzuje się niepełnosprawnością intelektualną. Występowanie tych dwóch schorzeń może stanowić szczególne
Autor: Poradnik jest napisany z myślą o tych rodzicach, którzy szukają wsparcia w pierwszym okresie po narodzinach dziecka z zespołem Downa, ale również dla rodziców dzieci starszych. Przyjście na świat dziecka z zespołem Downa zawsze jest dla rodziców szokiem. Wielu z nich zastanawia się, co spowodowało tę wadę genetyczną. Rodzice znajdą w poradniku omówienie najważniejszych problemów, z którymi spotykają się na co dzień, oraz rady, jak zaplanować życie z dzieckiem z zespołem Downa i jak zaakceptować jego odmienność. Autorka, opierając się na wiedzy naukowych autorytetów i na doświadczeniu rodziców, przedstawia z taktem problemy trudne i wstydliwe, seksualności tych 5 Narodziny 13 Nikt cię nie będzie tak kochał 13 Co to znaczy: zespół Downa? 17 Skąd się bierze ta wada genetyczna? 18 Najtrudniej je zaakceptować 21 Jak sobie poradzić z tymi uczuciami? 24 Nikt nie zawinił 24 Jakie ono będzie? 26 Pierwsze pytania i wątpliwości 27 Poznaj swoje dziecko 27 Jakie cechy noworodków najczęściej wskazują na zespół Downa? 28 Co potrafią dzieci z zespołem Downa? 30 Najczęstsze pytania i odpowiedzi na temat zespołu Downa 31 Od czego zacząć? 38 Propozycje na pierwsze dni macierzyństwa 38 Kilka rad i propozycji na trudny początek 38 Życie rodziny z dzieckiem z zespołem Downa 41 Tylko w rodzinie 41 Ono także wiąże 42 Trudności dzielą, ale i łączą 52 Każdy dzień się liczy 53 Opieka medyczna i leczenie 64 One częściej chorują 64 Rozwój dziecka z zespołem Downa 74 Nie tylko intelekt 74 Trzy pierwsze lata są najważniejsze 77 Jak pomoc dziecku w rozwoju? 81 Jak kierować ich dalszym rozwojem? 83 Przyśpieszyć rozwój 85 Nie przepij z nim tej szansy 85 Co to jest wczesna interwencja? 87 Jak pracowała ze swoją córeczką? 98 Dojrzewałyśmy obie 100 Wyznania rehabilitanta dziecka z zespołem Downa 103 Trudna sztuka integracji 105 Gdy przekraczają próg domu 108 Integracja w przedszkolu 110 Czas do szkoły 113 Rola rodziców, przedszkolaków i uczniów 117 Integrować czy nie? 118 Obszary wstydliwego milczenia 120 Grozi im przemoc seksualna 127 Spełnianie marzeń 128 Czas dorastania 130 Jak im zorganizować dorosłe życie? 135 „Wieczne dzieci” jako dorośli 137 Bariery na ich drodze do pracy 139 Warsztaty Terapii Zajęciowej (Fundacja im. Brata Alberta) 143 Późne lata z zespołem Downa to podwójna starość 147 Teatr, wypoczynek, sport 150 List z Wiednia 156 Wiek matki a prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa 160 Badania prenatalne 160 Historia zespołu Downa 163 Organizacje i stowarzyszenia działające na rzecz osób z zespołem Downa 165 Ośrodki i punkty wczesnej interwencji Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym 167 Poradnie genetyczne 169 Jak zdobyć orzeczenie o niepełnosprawności 171 Piśmiennictwo 174
Zespół Downa jest dziedziczony bardzo rzadko. Może mieć miejsce w sytuacjach związanych z translokacją chromosomów. Gdy potwierdzi się, że jedno z rodziców jest nosicielem tzw. translokacji zrównoważonej, to ryzyko dziedziczenia znacznie wrasta. Dokładna przyczyna występowania zespołu Downa nie jest znana.
dianamiller Newbie Wiadomości: 3 Dzień dobry Pani profesor. Mam pytanie mój synek z zespołem Downa skończył właśnie rok czy mogę zacząć już pracować z nim metodą krakowską i jakie materiały powinnam kupić. Bardzo zależy mu również na możliwości wizyty u Pani jestem ciekawa pani opini ponieważ mieszkamy w Norwegii i cały czas zastanawiamy się czy ze względu na syna nie powinniśmy wrócić do polski czy nauka drugiego języka to nie będzie zbyt wiele. Z góry dziękujemy za odpowiedź. Zapisane Jagoda Droga Pani Diano, jeśli oboje Państwo jesteście Polakami, to radzę zdecydować się tylko na ten język. Jeśli tata jest Norwegiem, to wówczas musimy zdecydować się na Pani już rozpocząć ćwiczenia. Gdyby przyjeżdżała Pani do Polski na święta proszę się umówić z terapeutą Metody Krakowskiej ( . Teraz powinna Pani skorzystać z : "Wczesna interwencja terapeutyczna" - - tu są omówione wszystkie już rozpocząć:1. stymulację słuchową - Słucham i uczę się mówić - Samogłoski i wykrzykniki i Wyrażenia dźwiękonaśladowcze " - 2. Stymulację powtarzania - "Kocham czytać" - 5 pierwszych książeczek - Moje pierwsze słowa - [pozdrawiamJAgoda Cieszyńska Zapisane dianamiller Newbie Wiadomości: 3 Dziękuję bardzo za szybką odpowiedź i wskazówki. Oboje z męrzem jesteśmy polakami i mówimy po polsku mamy takie zalecenia od innych pedagogów jednak mieszkając w Norwegii nasz synek będzie musiał uczyć się norweskiego już teraz chodzi dwa razy w tygodniu na zajęcia do przedszkola z pedagogiem specjalnym boje się że to będzie dla niego za dużo bo przecież dziecko normalnie rozwijające się jest zagubione jak zaczyna chodzić do norweskiego przedszkola wiem bo mam starszego syna a co dopiero dziecko z zespołem Downa boję się że to znowy opuźni rozwój mowy u Nataniela. Nikt mi jeszcze nie udzielił odpowiedzi na to pytanie bo nikt nie ma takich doświadczeń inaczej jak dziecko uczy się drugiego języka że tak powiem sztucznie a inaczej jak przebywa z nim na codzień więc może jest jakaś szansa. pozdrawiam. Zapisane Jagoda Droga Pani Diano, dwujęzyczność dziecka z ZD jest możliwa, ale STOPNIOWO. Synek nie powinien chodzić do przedszkola norweskiego dopóki nie opanuje podstaw gramatyki języka etnicznego. Badam dzieci dwujęzyczne w Austrii, Szwajcarii, Francji i nie mam wątpliwości, że zbyt wczesne włączenie drugiego języka jest pozdrawiamJAgoda Cieszyńska Zapisane dianamiller Newbie Wiadomości: 3 Dziękuję Pani za opinie na podstawie tego nasuwa się wniosek że najlepiej będzie dla naszego dziecka jeśli wrócimy do Polski bo przecież mieszkając w Norwegii nie jesteśmy w stanie uniknąć kontaktu z tym językiem. Synek chodzi do przedszkola na zajęcia z pedagogiem specjalnym który również pracuje z nim w języku norweskim, dwa razy w tygodniu przychodzi do niego pani fizjoterapeutka i mówi do niego po noresku, ja wracam do pracy w czerwcu i bedę musiała dać małego do przedszkola oczywiście norweskiego. Zaznaczę jeszcze tylko że w Norwegii dużą rolę przykłada się do języka znaków coś w rodzaju naszego makatonu i my oczywiści wprowadzamy znaki rozmawiając z naszym dzieckiem więc myślałam że jak będze rozumiał znak jaki pokazujemy to może będzie mu łatwiej odnaleźć się w tych dwóch językach bo przecież znak czy gest będzie taki sam. Już wiecej nie zawracam pani głowy dziękuję jeszcze raz. pozdrawiam Zapisane Jagoda Droga Pani Diano, jeśli wprowadzi Pani znaki, to dziecko nie będzie miało żadnej motywacji do rozwoju mowy. Nie wolno tego robić wobec dziecka w tym wieku. Proszę zobaczyć jak ćwiczą dzieci z ZD na stronie pozdrawiamJAgoda Cieszyńska Zapisane
Osobę z zespołem Downa uszczęśliwia okazywanie bliskości, akceptacja, tolerancja, szacunek i uczucie.Właśnie to powinniśmy im ofiarować, gdyż nie jest ważne co ktoś może osiągnąć, ale by mógł żyć, czerpiąc z życia radość. Każdy z nas jest na swój sposób inny, różnimy się pod wieloma względami i ta inność i
Ten tato sprawił, że Wil potrafi latać [ZDJĘCIA] Wil ma roczek i ma zespół Downa. Jego tata postanowił pokazać, jak bardzo kocha swojego synka i stworzył serię zdjęć, na których Wil lata. 21 kwietnia 2015, 20:00 Tytan - sowa, która pracowała z osobami z autyzmem i zespołem Downa, zaginął. Przedstawiamy niezwykłą historię tego ptaka Tytan to około roczny puchacz europejski, pomagający osobom z autyzmem i zespołem Downa. Ptak jest poszukiwany! Spłoszył się podczas wieczornego karmienia,... 23 marca 2022, 13:16 Zespół Downa nie przeszkodził im w realizacji swoich marzeń. Te dziewczyny robią światową karierę w modelingu Świat modelingu przez ostatnie kilkadziesiąt lat ogromnie się zmienił. Na wybiegach mody, okładkach gazet i reklamach coraz częściej można zobaczyć kobiety... 21 marca 2022, 9:47 Dziewczyna z zespołem Downa modelką Victoria’s Secret. Poznaj kobiety, które osiągnęły sukces w branży modowej pomimo „nieidealnego” wyglądu Świat modelingu bardzo się zmienia, czego dowodem mogą być oszałamiające kariery kobiet z bielactwem, w starszym wieku i z zespołem Downa. To bardzo dobry krok... 18 lutego 2022, 14:37 Sukces biznesowy kobiety z zespołem Downa. Kiedyś bezrobotna, a dzisiaj jej firma wyceniana jest na 1,2 mln dolarów Collette DiVitto to kobieta sukcesu, która urodziła się z zespołem Downa. Choroba była powodem tego, że nikt nie chciał przyjąć jej do pracy. Te przykre... 11 stycznia 2022, 14:34 Ryzyko zgonu na COVID-19 u osób zaszczepionych. Naukowcy obliczyli zagrożenie śmiercią w zależności od rodzaju chorób współistniejących Które osoby zaszczepione przeciw COVID-19 wciąż mogą zachorować, wymagać hospitalizacji i umrzeć? Zwiększone ryzyko powikłań tzw. infekcji przełamującej dotyczy... 30 września 2021, 12:47 Co oznacza #liniaprosta na dłoni? Niezwykła akcja Jedną z charakterystycznych cech wyróżniających osoby z zespołem Downa jest pojedyncza bruzda układająca się w linię prostą na dłoni. To właśnie ten znak stał... 21 marca 2019, 14:40 Wojtek może więcej niż inni. Zobaczcie wzruszający film Wojtek chciałby być pilotem, ale nie może, bo ma zespół Downa. Razem ze swoim tatą zrobił jednak coś niezwykłego. Zobaczcie poruszający film, który zdobył Grand... 14 maja 2015, 14:53
Chłopiec z zespołem Downa zachwyca swoim talentem. Uwaga! Istnieje spore ryzyko, że za chwilę zaczniecie przytupywać nóżką! Na łamach Aletei pisaliśmy już o „Despacito” pielgrzymkowym albo po śląsku. Dziś mamy dla was przeuroczego chłopca z gitarą i… zespołem Downa!
Cała włoska prasa komentuje zamieszczony w Internecie film, przedstawiający atak nastoletnich uczniów na chłopca z zespołem Downa. Nagranie powstało w klasie jednej z włoskich szkół Ministerstwa Oświaty, politycy i publicyści, wypowiadający się w mediach, zgodzili się, że trzeba położyć kres pladze chuligańskiego zachowania i znęcania się nad słabszymi oraz chorymi uczniami we włoskich w Mediolanie wydała zakaz rozpowszechniania trzyminutowego filmu i jednocześnie prowadzi dochodzenie, by ustalić sprawców brutalnej napaści, oraz to, w której szkole do niej liście opublikowanym na pierwszej stronie poniedziałkowego wydania dziennika "La Repubblica" minister oświaty Giuseppe Fioroni napisał, że konieczne jest wspólne działanie wszystkich środowisk - od placówek szkolnych po rodziny - przeciwko szerzącej się przemocy w szkole. Przyznał, że sam przekonał się, że uczuciami, dominującymi wśród uczniów, są samotność, odrzucenie i dodał, uzdrowienie samej szkoły nie wystarczy, bo "dzieci spędzają w niej 5 godzin, a przez 10 godzin są zakładnikami wideotelefonów, telewizji, filmów i gier wszelkiego rodzaju".Ponadto rzymski dziennik informuje, że prokuratura, prowadząca śledztwo na wniosek stowarzyszenia chorych na zespół Downa, prawdopodobnie jest już na tropie oprawców, którzy nagrali swoje chuligańskie zachowanie i umieścili je w sieci. Prokuratorzy dotarli także do drugiego filmu, na którym widać tych samych uczniów, oraz - jak wszystko na to wskazuje - ich nauczycielkę. Być może dzięki temu łatwiej będzie ustalić, w której szkole doszło do tego skandalu."La Repubblica" pisze o coraz bardziej niepokojącej statystyce, według której 27 procent uczniów przyznaje, że w szkole padło ofiarą chuligańskich zachowań kolegów. Skala tego zjawiska stale rośnie - alarmuje gazeta."La Repubblica" jako pierwsza poinformowała w niedzielę o szokującym filmie, przedstawiającym bandę około 17-letnich uczniów znęcających się psychicznie i fizycznie nad swym upośledzonym kolegą z konsternację wywołały doniesienia całej prasy o incydencie, do jakiego doszło w szkole średniej na peryferiach Mediolanu, gdzie w klasie przyłapano młodą nauczycielkę matematyki w "intymnej sytuacji" z pięcioma jakość naszego artykułu:Twoja opinia pozwala nam tworzyć lepsze treści.
Piękne i wzruszające zdjęcia dzieci z zespołem Downa. Fotografka Rivka Singer realizuje swój projekt „Looking Eyes” – „Oczy, które patrzą” – na cześć dzieci, których często nie zauważamy albo nie rozumiemy. Kiedy Rivka Singer na przedszkolnym dniu fotografii poznała małą Grace, nie tylko po raz pierwszy robiła
Zgodnie ze swoją misją, Redakcja dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne treści medyczne poparte najnowszą wiedzą naukową. Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany artykuł został zweryfikowany przez lekarza lub bezpośrednio przez niego napisany. Taka dwustopniowa weryfikacja: dziennikarz medyczny i lekarz pozwala nam na dostarczanie treści najwyższej jakości oraz zgodnych z aktualną wiedzą medyczną. Nasze zaangażowanie w tym zakresie zostało docenione przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia, które nadało Redakcji honorowy tytuł Wielkiego Edukatora. Sprawdzona treść Konsultacja merytoryczna: Lek. Aleksandra Witkowska ten tekst przeczytasz w 6 minut Zespół Downa to zespół wad wrodzonych, wywołany nieprawidłową liczbą chromosomów. Charakteryzujący się niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim lub średnim oraz cechami dysmorfii, czyli zmian w wyglądzie. Oprócz tego w przebiegu choroby występuje szereg zaburzeń w budowie i funkcjonowaniu organizmu. Osoby dotknięte zespołem Downa mają charakterystyczne fałdy nad powiekami, które sprawiają, że można je łatwo rozpoznać. Choroba zawdzięcza swoją nazwę odkrywcy - lekarz John Langdon Down zidentyfikował ją w 1862 roku. Shutterstock Potrzebujesz porady? Umów e-wizytę 459 lekarzy teraz online Zespół Downa - przyczyny Co które dziecko choruje na zespół Downa? U kogo występuje zespół Downa? Czy wiek matki ma wpływ na występowanie choroby? Zespół Downa - objawy Zewnętrzne objawy wskazujące na zespół Downa Rodzaje zespołu Downa Zespół Downa - leczenie Czy możemy zapobiec pojawieniu się zespołu Downa? Czy zespół Downa jest dziedziczny? Czy chorzy na zespół Downa mogą mieć potomstwo? Zespół Downa a długość życia Zespół Downa - przyczyny Zespół Downa jest trisomią 21. pary chromosomów. Oznacza to, że przy 21. parze jest dodatkowy, trzeci chromosom lub jego fragment. Zespół Downa jest dość częstą chorobą genetyczną występuje z częstotliwością wahająca się od 1:800 do 1:1000 żywych urodzeń. Do tej pory nie udało się określić żadnych czynników fizycznych wpływających na zwiększenie ryzyka wystąpienia zespołu Downa. Wykryto natomiast korelację między wiekiem matki a prawdopodobieństwem urodzenia dziecka z trisomią 21. pary. Warto wspomnieć, że u kobiet po 30. roku życia ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa jest niemal dwukrotnie większe niż u kobiet mających 20 lat. W czasie ciąży bardzo ważna jest profesjonalna opieka medyczna. Kobiety powinny więc rozważyć zakup na ten szczególny czas abonamentu medycznego dla kobiet w ciąży, który umożliwia skorzystanie z wielu konsultacji bez skierowania. Co które dziecko choruje na zespół Downa? Częstość pojawiania się zespołu Downa wynosi przeciętnie 1:600 urodzeń. W okresie prenatalnym 1:80 ponieważ nie każde dziecko przeżyje, często obserwujemy ciąże obumarłe lub poronienia samoistne. Podaje się, że co siódme dziecko z trisomią 21 przeżywa do terminu porodu. U kogo występuje zespół Downa? Zespół Downa może dotknąć płeć męską jak i żeńską. Nierozdzielenie chromosomów 21. może pojawić się tak samo w komórkach ojcowskich, jak i matczynych. Uszkodzenie występują jednak częściej w komórkach matek, gdyż dłużej dojrzewają niż komórki ojców, więc są bardziej narażone na czynniki szkodliwe. Czy wiek matki ma wpływ na występowanie choroby? Zespół Downa występuje około 10 razy częściej u noworodków, które zostały urodzone przez matki powyżej 40. toku życia, i nie ma na to wpływu fakt czy miały one wcześniej potomstwo czy nie. Nie oznacza to jednak, że młode matki nie mają szansy urodzić chorego potomstwa. Niektórzy uważają, że w organizmie młodej kobiety/matki znacznie częściej można rozpoznać zmiany u płodu z dodatkowym chromosomem 21. Dochodzi wówczas do samoistnego poronienia. Faktem jest, że 10% wszystkich ciąż kobiet w wieku rozrodczym ulega poronieniom samoistnym i znaczna część z nich zawiera różne aberracje chromosomowe, w tym dodatkowy chromosom 21. Wszelkie wątpliwości związane z ryzykiem pojawienia się trisomii 21 warto jak najszybciej skonsultować z ginekologiem. Dlatego polecamy wygodne i bezpieczne konsultacje ginekologiczne bez konieczności wychodzenia z domu. Zespół Downa - objawy Większość osób kojarzy zespół Downa z upośledzeniem umysłowym i charakterystycznym wyglądem, jednak to tylko część objawów, które możemy zaobserwować u osób dotkniętych zespołem Downa. U wszystkich chorych występuje również wrodzony niedobór odporności, co znacznie podnosi częstotliwość występowania różnego rodzaju infekcji. Chorzy wykazują również wiotkość mięśni, co sprawia, że często nie domykają ust i wystawiają język. Przy zespole Downa mogą pojawić się również inne nieprawidłowości. Część z nich to jedynie cechy dysmorficzne, które nie pogarszają jakości życia, ale obok nich występują też poważne wady. U chorych mogę pojawić się: wady serca, zaburzenia słuchu, krótkogłowie, hipoplazja zębów, zaćma i inne zaburzenia wzroku, wady układu pokarmowego, celiakia, nieprawidłowości w budowie kośćca, zmiany u układnie płciowo-moczowym, zaburzenia płodności, zaburzenia pracy tarczycy, napady padaczkowe i wiele innych. U osób z zespołem Downa często występują również białaczki, ale co ciekawe, chorzy wykazują o wiele mniejszą zapadalność na pozostałe nowotwory złośliwe. Średnia długość życia osób z zespołem Downa to w tej chwili 49 lat. Zgon następuje zazwyczaj w wyniku poważnych wad serca. Zewnętrzne objawy wskazujące na zespół Downa Zewnętrzne cechy wskazujące na zespół Downa najbardziej widoczne są na twarzy: powieki są skośne ustawione w górę; zmarszczki nakątne; krótki grzbiet nosa; jasne plamki na tęczówce oka; małe hypoplastyczne małżowiny uszu; zwężony przewód słuchowy zewnętrzny; krótkie dłonie; spory odstęp pomiędzy paluchem i drugim palcem u stóp (obustronnie); bruzda sandałowa na podeszwie; przebieg linii głównej na dłoniach w sposób poprzeczny. Tego rodzaju cech jest bardzo dużo, ale nie występują one u każdego z zespołem Downa. Do wykonania badania kariotypu potrzebne jest przynajmniej dziesięć cech. Badanie to jest najbardziej miarodajnym sposobem, potrzebnym do rozpoznania zespołu Downa, ponieważ wymienione cechy mogą występować również u osób, które nie posiadają dodatkowego chromosomu 21. Rodzaje zespołu Downa Wyróżniamy trzy rodzaje zespołu Downa, z punktu widzenia rozpoznania cytogenetycznego. 1. Prosta trisomia chromosomu 21 - wszystkie komórki znajdujące się w organizmie zawierają dodatkowy chromosom 21. 2. Trisomia 21 mozaikowa - w tym przypadku tylko część komórek znajdujących się w organizmie zawiera dodatkowy chromosom 21, a pozostałe mają prawidłowy kariotyp. 3. Trisomia 21 translokacyjna - chromosom 21 jest połączonym z innym chromosomem. Zespół Downa - leczenie Zespół Downa jest nieuleczalny. Często konieczne jest stosowanie zabiegów niwelujących objawy choroby - na przykład chirurgiczna korekcja wad serca. Oprócz tego stosuje się terapie podnoszące jakość życia chorych. Czy możemy zapobiec pojawieniu się zespołu Downa? Zespół Downa to naturalna zmienność biologiczna człowieka, której nikt nie jest winny. Tak naprawdę człowiek nie jest w stanie przewidzieć czy jego dziecko urodzi się z zespołem Downa, nie można w żaden sposób zapobiec nie rozdzieleniu się chromosomów 21. w komórce matczynej albo ojcowskiej. Czy zespół Downa jest dziedziczny? Na powstawanie zespołu Downa nie mają wpływu żadne choroby, które występują u ojca czy u matki. Dodatkowy chromosom 21. dokonuje się głównie w komórkach rozrodczych rodziców lub na wczesnym etapie rozwoju dziecka. Jeżeli wykonamy badanie kariotypu rodziców, to zazwyczaj jest ono prawidłowe. Z tego względu mówimy, że zespół Downa jest odmiennością genetyczną (ma zmieniony kariotyp), ale zmiana ta nie została odziedziczona po rodzicach. Dziedziczenie zespołu Downa pojawia się bardzo rzadko, aby ustalić skłonność genetyczną należy wykonać badanie kariotypu i określić jego formy, a następnie przebadać rodziców. Czy chorzy na zespół Downa mogą mieć potomstwo? Jeżeli nie ma dużego upośledzenia psychicznego, a co za tym idzie - ubezwłasnowolnienia - osoby z zespołem Downa mogą zawierać związki małżeńskie. Pomimo spadku płodności zdarza się, że pary te posiadają dzieci, jednak rzadko świadomie decydują się na potomstwo z powodu wysokiego ryzyka przekazania wady genetycznej (35-50 proc. gdy jedno z rodziców jest chore). Literatura fachowa podaje, że 2/3 dzieci urodzonych przez kobiety z zespołem Downa są zdrowe. Mężczyźni z zespołem Downa są zazwyczaj bezpłodni. Zespół Downa a długość życia Dziecko z zespołem Downa tak samo jak zdrowe dzieci, posiada pewne cechy odziedziczone po swoich rodzicach, dziadkach czy innych przodkach. Obecność dodatkowego chromosomu 21. przekształca naturalną grę zależności genów od środowiska i środowiska od genów - wpływa to na długość życia. Dzięki lepszemu odbiorowi przez otoczenie, osób z zespołem Downa, poprawiła się ich długość i jakość życia, w przeciwieństwie do chorych, którzy są izolowani od społeczeństwa. Długość życia zależy również od wad rozwojowych, które mogą towarzyszyć chorobie: schorzenia układu pokarmowego, wady serca czy nadciśnienie. zespół Downa trisomia 211 wady wrodzone choroby genetyczne niepełnosprawność Stopnie niepełnosprawności badania genetyczne choroby płodu Bezpieczna metoda wykrywania zespołu Downa u płodu Do niedawna dostępne w Polsce metody wykrywania zespołu Downa u płodu były: albo bezpieczne, albo skuteczne – mówi dr Monika Jurkowska specjalistka laboratoryjnej... Ważny krok w stronę terapii genetycznej zespołu Downa Rosną szanse na opracowanie w przyszłości skutecznej terapii zespołu Downa. Naukowcy z Uniwersytetu Medycznego Massachusetts zdołali wyłączyć aktywność... Tomasz Kobosz Zespół Pataua (zespół Patau) - trisomia chromosomu 13 Zespół Pataua to najrzadziej występującą i jednocześnie najcięższa postać trisomii spotykanej u noworodków żywo urodzonych. Istotą tego zespołu jest obecność... Matylda Mazur Cholina łagodzi objawy zespołu Downa Przyjmowanie choliny w okresie ciąży i karmienia piersią może przynieść długotrwałe korzyści potomstwu, u którego zdiagnozowano zespół Downa - informują naukowcy... Ministerstwo Zdrowia chce zabrać kobietom badania piersi? Twórca programu tłumaczy całe zamieszanie Wokół programu profilaktyki u osób obciążonych genetycznie ryzykiem zachorowania na raka piersi pojawiło się wiele emocji za sprawą posłanki KO Katarzyny... Klaudia Torchała Zadbaj o siebie w nowym roku. Oto badania, które możesz zrobić bez wychodzenia z domu Początek roku to dobry moment, żeby poważnie pomyśleć o swoim zdrowiu. Zwłaszcza, gdy pandemia koronawirusa pokazuje nam, jak ważna jest dobra kondycja organizmu.... Adrian Dąbek Stopnie niepełnosprawności Według definicji przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) niepełnosprawnością określa się ograniczenie lub brak zdolności do wykonywania czynności w...
. js8i6muq0e.pages.dev/284js8i6muq0e.pages.dev/67js8i6muq0e.pages.dev/267js8i6muq0e.pages.dev/82js8i6muq0e.pages.dev/1js8i6muq0e.pages.dev/20js8i6muq0e.pages.dev/92js8i6muq0e.pages.dev/88js8i6muq0e.pages.dev/37
japończyk z zespołem downa
